Багш дор мөргөм үү

 \Их хутагт Бакулаг жанч халахад тавьсан ерөөл\

Åðòºíöèéí þì á¿õýí  ó÷ðàë åðººëòýé.  Ýðòíèé ìýðãýäèéí ñóäàð øàøäèðò íîìò  ãóðâàí óëñ  õýìýýãäýí àëäàðøñàí Ýíýòõýã, Òºâä, Ìîíãîë  îðíîî  Áóðõàíû øàøíû  ò¿ãýí äýëãýð÷ õóòàãò  õóâèëãààä ,  èõ áàãà 10 óõààíä íýâòýðñýí ìýðãýä  îëíîîðîî  òºðºí ãàð÷  õàìàã àìüòíû òóñûí òóëä áóÿí  õèøãèéг ñ¿ìáýð óóë ìýò öîãöëîîí  ýíýðýë íèã¿¿ëñýíã¿éí  ñýòãýëèéã  ñ¿í äàëàé ìýò  óíäðààæ, ýðäýì îþóíû ãýðëèéã  ãýãýýí íàðàí   ìýò ò¿ãýýñýýð èðñýí áèëýý.Õîðâîîãèéí  àìüäðàëûí  óòãà  ó÷ðûã  òàíèí áàðüæ, ñýòãýëèéí èõ àìãàëàíã îëñîí  Áóðõàí áàãøèéí àðâàí çóðãààí øàâüä øàøèí íîìûí  ¿éëñ  ¿ðãýëæèä  ººäºº äýâøèæ  áàéõûã  áýëãýäýí  ìîíãîë÷óóä  ºíº ýðòíýýñ  áîäîõ óõààí, ñàíàõ  ñýòãýëäýý äààòãàí çàëáèðñààð  èðæýý. Áóðõàí áàãøèéí ýäãýýð 16 àðõàä øàâü äîòðîîñ õóòàãò  Áàêóëà õýìýýõèéã ãîëëîí òàõèæ, Ìîíãîëûí á¿õ ñ¿ì õèéäèéí õóðàë íîìûí ºäºð ºäðèéí  óíøëàãàä:

 “Õóòàãò Áàêóëàãèéí òààëëûã   ¿¿ñãýñíèé  õ¿÷ýýð

Õóðäíàà àðâàí ç¿ã õóâðàã òîéí íóãóóä

Õóâüò çîõèëäîõûí íºõöºë õýçýý ÷ ¿ë ¿ã¿éðýýä

Õóðàì àãøíààð  ñîíñîõ ñàíàõ  áÿñàëãàõ  á¿ãä àðâèäàõ áîëòóãàé ”õýìýýí çàëáèðàë åðººë
òàâüæ, Áàêóëà ýðõýìíýñýí  16 àðõàäûí  õºðãèéã  ø¿òýæ áàéñàí  íü ò¿¿õýí ¿íýí  þì, Óã õºðºãò Áàêóëà àðõàäûã ,ªíäºð ãýãýýíèé ìàÿãòàé õàëçàí ,òºâ  ñàéõàí ,äóãóé öàãààí  ä¿ðòýé, äýýä óðóóëäàà õî¸ð  æèâýðòýé,ìîíãîë òîéðóóëãà çàõòàé  õóâöàñ  áàðèíòàãòàé,ç¿¿í ìóòàðò íü ýðäýíýýð Ẻëæèæ áóé àì öàãààí õóëãàíûã  áàðèóëàí á¿òýýæýý, Ýíý á¿ãä íü øàøèí  äîðîéòîõûí  öàãò òýðáýýýð Ìîíãîëä  ìîðèëîí  èðæ ñýðãýýí  äýëãýð¿¿ëýõ äàìæàà òàíãàðàãòàé  õýìýýí ýø áîøèãò ¿ç¿¿ëñíèéã äóðäàí  õ¿ñýìæèëæ  áàéñàí íü  áèåëëýý  îëæ áèëãèéí  óëèðëûí Õ¯II æàðíû öàãààí  ìîðèí æèë áóþó 1990 îíä ÁÍÝÓ- ààñ Ìîíãîë óëñàä ñóóõ Îíö Áºãººä  Á¿ðýí Ýðõò Ýë÷èí ñàéäààð  Áàêóëà ãýãýýíèé õóâèëãààí ä¿ð Ê¿øîê Áàêóëà  ðåíá¿¿÷è  òîìèëîãäîí  Ìîíãîë îðíîî  çàëàð÷ èðëýý. Ò¿¿íèéã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ñ¿ñýãòýí  îëîí á¿ãäýýð  ã¿í áèøðýëò  ñýòãýëèéí  óãààñ áàÿðëàí , èäýý  öàéíû  äýýæýý  áàðèí , ýäèéí äýýä õàäãàà äýëãýí õ¿ëýýæ , àìüä  ãýãýýí ä¿ðèéã  íü  õàðæ, àäèñ àðàâíàé  õ¿ðòýõèéã õè÷ýýí, óãòàí òîññîí þì. ªºðºº ÷ òýð  òóõàéãàà… “Ýíýòõýã  óëñûí åðºíõèé ñàéä  Ðàæèâ  Ãàíäè ãóàé íàìàéã  Ìîíãîë óëñàä ñóóõ Ýíýòõýãèéí  ýë÷èí ñàéäààð çàðëèã áóóëãàñàí íü ÷óõàìõ¿¿ ìèíèé ýðòíýýñ ñàíàñàí ýãýýðýë õ¿ñëèéã á¿òýýõýä íàð ãàëä íºõºðëºæ , ñàð  óñàíä  èæèëäñýí  äîð ëóãàà  àäèë áîëîâ”  õýìýýí  ººðèéí íàìòàðòàà íýí òààëàëòàé äóðñàí áè÷ñýí áàéëàà.

 Áàêóëà ðåíá¿¿÷è öàñòûí èõ óóëñûí äóíä îðøèõ Ëàäàêò, Íàíâà- òàÿà õààíû ºð㺺 ãýðò 1917 îíû 5 ñàðûí 19- íä  ìýíäýëæýý. Ò¿¿íèé  ìýíäýëñýí ýíý ºäºð  íü Áóääà áàãøèéí ìýíäýëñýí , Áóðõàí  áîëñîí ,Íèðâààí ä¿ð ¿ç¿¿ëñýí 3 èõ ä¿éöýí öàãòàé äàâõöñàí íü îíöãîé  èõ áýëýã øèíæ  áîëæýý. Õàí õºâã¿¿íèéã óðüä ä¿ðèéí ÕIÕ  õóâèëãààíààð 3  ñ¿¿äýðòýéä íü òàíèí  òîäðóóëæ, 5 ñ¿¿äýðòýé  íü  õóòàãòûí øèðýý  ñóóäàëä íü çàëñàí áàéíà. 10 íàñòàéäàà Òºâäºä çàëðàí áóðõàíû øàøíû  ýðäýì  óõààíä  õè÷ýýíã¿éëýí  ñóðàëöàæ, íîìûí ºíäºð äýýä õýðãýì  öîë  õ¿ðòýí, 14 æèëèéí  äàðàà òºðºëõ  Ëàäàêèéíõàà Áýò¿á  õèéäýä  ìîðèëîí  ñ¿ñýãòýí  îëîíä ñóðãààë àéëäâàðàà ò¿ãýýæ  áàéëàà. 1949  îíä Ýíýòõýãèéí åðºíõèé ñàéä Æàâõàðëàë Íåðó Ëàäàêò çî÷ëîõ ¿åäýý  Áàêóëà  ðåíá¿¿÷èéòýé  óóëçàí  Ëàäàêèéí ¿íäýñíèé õóðëûí äàðãààð  àæèëëàõûã  õè÷ýýíã¿éëýí õ¿ñ÷ýý. Øàøíû ç¿òãýëòýí  òýðýýð õè÷íýýí ó÷èðëàí òàòãàëçñàí õýäèé ÷ õ¿ñýëòèéã  õ¿ëýýí àâàõààñ ººð àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ð÷ , òºðèéí  àæèëä ç¿òãýõ èõ ¿éëñýý èéíõ¿¿ 32  íàñ ñ¿¿äýðòýéäýý  ýõýëæýý. Óäàëã¿é  Áàêóëà ðåíá¿¿÷èéã Ëàäàêèéí àñóóäàë  ýðõýëñýí ñàéäûí àëáàí òóøààëä òîõîîí  òîìèëñîí  íü  Ýíýòõýãèéí çàñãèéí  ãàçðààñ  õÿçãààð íóòãèéí  çîí  îëíûõîî  òóñûí  òóëä á¿õíýý çîðèóëàõûã  èòãýí  äààòãàñàí  õýðýã áàéëàà. Íýãýí ìÿíãà åñºí çóóí æàðàí  äîëîîí  îíä  Ýíýòõýãèéí  ïàðëàìåíòèéí  ãèø¿¿íýýð  ñîíãîãäîí 10 æèë   àæèëëàõ õóãàöààíäàà  òºðºëõ  àðä ò¿ìíèéõýý àõóé  àìüäðàë, àìèí çóóëãà, ýðäýì  áîëîâñðîë , õºãæèë  äýâøèë , àëñ  èðýýä¿éí  òºëºº ñýòãýë îþóíàà  çîðèóëæ  áàéëàà. ªã¿¿ëýí  áóé  ýíý  ¿åñò Áàêóëà ðåíá¿¿÷è äýëõèéí îëîí îðîíä  ìîðèëîí  ñ¿ì  ñóâðàãà  á¿òýýõýä îðîëöîí ,Áóðõàí  áàãøèéí  ñóðãààëèéã  äýëãýð¿¿ëñýýð áàéñàí þì. ¯¿íèé äîòîð  Ìîíãîë îðîíä  õî¸ð, ãóðâàí  óäàà  çàëðàí  ñ¿ñýãòýí  îëíû ýãýýðýë  õ¿ñëèéã  õàíãàí, øàøèí íîì ñàéòàð  ìàíäàõûí åðººë òàâüæ áàéæýý. Õàðèí 1989 îíû ñ¿¿ëýýð Ìîíãîë îðîíä  ìîðèëîõäîî  øàøíû ýë÷ òºäèéã¿é  òºðèéí ýë÷èí ñàéä  áîëîí ºëìèéí  ëÿíõóàã çîõèîñîí  íü ñàéí öàãèéí ñàëõèíû àÿñ íààø ýðãýæ, øàøèí áóðõíàà ¸ñ÷ëîí  ø¿òýõèéí  õóâü äàõèí áèäýíä òîõèîñîí þì.                            Íîìûí à÷èò áàãø  òýðýýð áèäíèé  ìîíãîë÷óóäàä  õàíäàí  àéëäàõäàà:“Èõ ìîíãîëûí  ñ¿ñýã òºãñ, íîì íýãò àõàí ä¿¿ íàðòàà  àðèóí  ñýòãýëèéíõýý àëä  öàãààí  õàäãèéã  ñóíãàí äýëãýæ, àìàð  àìãàëàíã  òàíü   àéëòãàí ìýäýõèéí  ÿëäàì  Áóðõàíû  øàâü  ãýëýí ìèíèé  òóñëàõóé  ñýòãýëèéí  àãààðààñ ¿¿äýí  ºã¿¿ëýõ  ñóðãàìæèéí  ¿ãèéã ñîíîðäîí  ñààòàõûí  ýãýýðýí  õ¿ñì¿é.Ýä¿ãýý áèäíèé îëñîí õ¿ì¿¿í òºðëèéí öàã  õîðîì  á¿ðèéã  äýìèé  òóñã¿éä  ¿ë ñ¿éòãýí , á¿õíèéã ñàéí ñàéõíû  òºëºº , ýíýðýë  íèã¿¿ñëèéí  òºëºº, ýðäýì   îþóíû  òºëºº    çîðèóëàõàä ñóðàëöàæ , ýõëýýä  îëíûã ñîíñîæ , äàðàà  íü  ñîíññîíîî ñàéòàð  ñàíàæ, ýöýñò íü ñîíñîæ ñàíàñíàà  òîãòîîí  áÿñàëãàõóéä  õè÷ýýâýýñ  ÷óõàìõ¿¿  ìýðãýí á¿òýýë÷ áîëìóé” õýìýýæýý. Õóòàãò ò¿¿íèé àéëäñàí íîì ñóðãààëûã  àíõààðàí ñîíññîí  õ¿í  á¿õýí áàãø  øàâèéí  áàðèëäëàãà òîãòîîæ, óëìààð  òîîëøã¿é îëîí áîëæ, Ìîíãîë íóòãèéí äºðâºí ç¿ã , íàéìàí çîâõèñûí çîí  îëîí íîìûí èõ õóòàãòûã Áàêóëà áàãø õýìýýí  äýýäëýí õ¿íäýëäýã  áîëæýý.Áàêóëà áàãø Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí  ãàçàðò ýíõ òàéâíû  ñóâàðãà á¿òýýõ  áîëîí ìîíãîë  ãàçàð ìîíãîë  øàâü íàðàà ñóðãàõ õèéä áàðèõ ãàçàð  õ¿ññýíä  ¸ñîîð  áîëãîí, 1991 îíä Áóðõàíû  øàøíûã ¿ëãýð  æèøýýãýýð ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ  õèéä áóþó  Áýò¿á õèéäèéã öîãöëóóëàõ ãàçðûã äýýðõèéí ãýãýýíòýí 14- Äàëàé ëàì àäèñëàí áîëãîæ, òóõàéí  ¿åèéí  Ñî¸ëûí ñàéä Í.Ýíõáàÿð ,Ãàíäàí õèéäèéí äýä õàìáà, áîëîí Óëààí áààòàð õîòûí äàðãà  Ýíýáèø  íàð Áàêóëà áàãøèä  áàðààëõàí  øèíýýð  áàðèõ  õèéä - ñóðãóóëèéí  òóõàéä  ÿðèà  çºâøèëöººíèéã  ñàéòàð õèéæ, Ýíýòõýãèéí äîêòîð  Êàðàí  Ñèíõ Ãàíãà ìºðíèé  óñààð  ãàçðûã àðèóòãàí  ¿¿äèéã  íýýñýí íü ãàðàã îäíû  ó÷ðàë òîõèîë, ºëçèé  áóÿíû áàðèëäëàãàòàé  ñàéí  ºäºð  øàâü îëîí , ñ¿ñýãòýí  àðäûí õàìòààð  èõýä  áàÿñàí  çàëáèðñàí áèëýý.

 Èõ õóòàãò Ýíýòõýã îðíîîð  àÿëàí òºðèéí  áîäëîãî øèéäâýðèéí çýðýãöýý  áîäü ñýòãýëèéí  ñóðãààëèéã ò¿ãýýí  äýëãýð¿¿ëæ, Ýíýòõýãèéí  Çàñãèéí  Ãàçðûí íýðèéí  ºìíººñ  äýëõèéí  îëîí îðîíä  çàëðàí  òºðèéí  ýë÷èéí àìàðã¿é ¿¿ðãèéã  ã¿éöýòãýæ áàéëàà. Äýëõèéí  óëñ ã¿ðýí á¿õýíä    õ¿ñýí  õ¿ëýýäýã øàâü íàð áîëîîä  õàìòðàí  ç¿òãýã÷äýýðýý  õ¿ðýýë¿¿ëñýí  ýðõýì áàãø  Ëîíäîíãèéí  øàøèí   õàìãààëàõ õîëáîîã   ¿íäýñëýæ , Ìîíãîëûí  Àçèéí  Áóääèñòóóäûí  Ýíõòàéâíû  áàãà õóðëûí  åðºíõèéëºã÷, Ýíýòõýãèéí  Ìàõàáîäü  íèéãýìëýãèéí  äýä åðºíõèéëºã÷ ,Áåíãàëèéí Áóääèñòóóäûí  åðºíõèéëºã÷ çýðýã õ¿íäòýé,  õàðèóöëàãàòàé   îëîí àëáûã õàøèí   áóðõàíû øàøíûã  õºãæ¿¿ëýõýä áèå ñýòãýëèéí èõ õóâü íýìýð   îðóóëñíûõàà  òºëºº “Øàøèí  õàìãààëëûí  äýýä èòãýë-  áèøðýëò  ëàì” ºðãºìæëºëèéã  õ¿ðòýí, Ýíýòõýãèéí  åðºíõèéëºã÷” Áàäìà áóøàí” õýìýýõ ãàâúÿàíû  îäîíãîîð øàãíàæ , Ìîíãîë Óëñ  òºðèéí äýýä  øàãíàë  “Àëòàí ãàäàñ “ îäîí  õ¿ðòýýæ  áàéëàà.  Èõ áàãø  õóòàãò ëàì  Áàêóëà  ìîíãîëûí çàëóó  õóâðàãóóäûã  Ýíýòõýã,  Ò¿âäèéí  ãàçðàà  ñóðàëöóóëàí íîìûí àâøèã õ¿ðòýýõ , Ýíýòõýãèéí  ñî¸ëèéí òºâèéã ìîíãîëä íýýõ , Áóðõàí  áàãøèéí èõ ä¿éöýí ºäðèéã òýìäýãëýí áóÿí õóðààõ , áóðõàíû ñóðãààë  íîìûã îðóóëàí õýâëýõ  çýðýã  ãýýä òîî÷èæ    ¿ë áàðàì òºð øàøíû ¿éëñýä  ñýòãýë ç¿òãýëýý çîðèóëæ ÿâñàí áèëýý.Áóðõàíû øàøíèéã ºíº ¿¿ðä äýëãýð¿¿ëýí ãèéã¿¿ëýõ   íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëèéã óðä òºðëèéí ä¿ðýýñ   ýíýõýí ÷ºëºº ó÷ðàë áîëîí  ýöýñ õîéäûí  îëîí îëîí ä¿ðèéí òóðøèä ÷àíäëàí áàðèìòëàõ àíäãàé òàíãàðàãòàé  áóÿíû ñàäàí  Áàêóëà ðèíá¿¿÷è  Ò¿âäýí  ×îãíîð  òàíû ºðí¿¿ëñýí  èõ ¿éëñ  èðýýä¿éí õîé÷èéí  ºäð¿¿äýä óëàì á¿ð  óíäðàí  áóðõàíû îëîí øàâü íàð  áóðñàí îëîí õóâàðãóóä  òàíü ýíõ àìãàëàíãèéí  õîòîë ÷óóëãàíûã  öàã  ¿ðãýëæèä  çîõèîí  ¿éëäýõèéí  åðººë òàëáèÿ.  Àëü ãàçðàà ÿâàâ÷  àðâàí öàãààí áóÿíû   ¿ðèéã òàðüæ, àëü  îðíîî ñóóâ÷ àðèóñàí ãýãýýðýõ äýýäèéí  íîìûã àéëäàí ýðòíýýñ íîìûí áàðèëäëàãòàé  ìîíãîë îðîí , ìîíãîë÷óóäûí äóíä  10 ãàðóé æèëèéí òóðø òºð øàøíû õýðãýýð ãýãýýí  ä¿ðýýðýý çàëàðñàí íîìûí èõ áàãø  òà îëîí øàâü íàðûíõàà ñýòãýë ç¿ðõýíä óëàì á¿ð òîäðîí, öàãëàøã¿é  èõ ¿éëñèéí òóñûí òóëä  òàíû   õóðààí àðâèæóóëñàí áóÿíû  çàì ìºð  óóæðàí àëñàð÷, ìîíãîë îðíîî äàõèí çàëðàõ  òýð öàã  îéðòîí äºòëºæ,  ýðòíèé ìîíãîëûí  èõ ìýðãýäèéí  òàâüñàí òýð  åðººë  òºðºë òóòàìäàà àëãàñðàõã¿é áàéõ áîëòóãàé  õýìýýí øàâü îëîí òàíü ìºðãºí çàëáèðüÿà.